Ψυχική Υγεία στην Κύπρο - Προκλήσεις & Εισηγήσεις
Εισαγωγή
Παγκοσµίως, 1 στους 8 ανθρώπους βιώνει κάποια πάθηση ψυχικής
υγείας, µε την κατάθλιψη και το άγχος από τις πιο κοινές, σύµφωνα µε
ανακοίνωση της Παγκόσµιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ - 2022).
Σύµφωνα δε µε ευρωπαϊκά στοιχεία (Προφίλ Υγείας 2023), 1 στους 6
Κύπριους αντιµετώπιζε πρόβληµα ψυχικής υγείας το 2019, πριν την
πανδηµία που επηρέασε τους πολίτες παγκοσµίως. Η Κύπρο διαθέτει
µόλις 15 κλίνες ψυχιατρικής νοσηλείας ανά 100.000 κατοίκους, όταν ο
µέσος όρος στην Ευρώπη φτάνει τις 70.
Με αυτά τα δεδοµένα η ψυχική υγεία θα πρέπει να αποτελεί πλέον
προτεραιότητα της κυπριακής πολιτείας, των θεσµών, των
οργανωµένων συνόλων, και του κάθε πολίτη ξεχωριστά.
Ο Σύνδεσµος Προστασίας της Ψυχικής Υγείας (ΣΠΨΥ) θεωρεί ότι
κράτος και κοινωνία θα πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους
δίνοντας λύσεις σε µια οµάδα ευάλωτων συµπολιτών µας,
προσφέροντας τους ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο.
H ψυχοκοινωνική αναπηρία και τα προβλήµατα ψυχικής υγείας πρέπει
να αντιµετωπίζονται ως ανθρώπινη εµπειρία που επηρεάζεται από
ευρύτερους κοινωνικούς, οικονοµικούς και περιβαλλοντικούς
παράγοντες.
Ως ΣΠΨΥ θεωρούµαι ότι:
• Η ψυχική υγεία είναι µέρος της Δηµόσιας Υγείας
Το θέµα της
ψυχικής υγείας πρέπει να αντιµετωπίζεται ως αναπόσπαστο µέρος
του κεφαλαίου της δηµόσιας υγείας και η διάσταση αυτή να
λαµβάνεται υπόψη στη διαµόρφωση πολιτικών, σε όλους τους
τοµείς.
• Η ψυχική υγεία πρέπει να προσεγγίζεται µε βάση τα
ανθρώπινα δικαιώµατα
Η ψυχική υγεία είναι θεµελιώδες ανθρώπινο δικαίωµα, καθώς
αποτελεί αναπόσπαστο µέρος του δικαιώµατος στην υγεία και
σε ολοκληρωµένες υπηρεσίες.
Πρέπει να αναγνωριστούν τα ανθρώπινα δικαιώµατα των
ατόµων που αντιµετωπίζουν προβλήµατα ψυχικής υγείας, µε
ανάλογες υπηρεσίες, πολιτικές, δοµές και κονδύλια.
• Επιβάλλεται η συνδηµιουργία στη διαµόρφωση πολιτικής
Κατά την ανάπτυξη, εφαρµογή και αξιολόγηση πολιτικών ή
υπηρεσιών στον τοµέα της ψυχικής υγείας, είναι ζωτικής σηµασίας
να δοθεί η δυνατότητα σε όλους τους ενδιαφερόµενους, δηλαδή
οργανώσεις, οικογένειες, και εµπειρογνώµονες από εµπειρία
(χρήστες υπηρεσιών – experts by experience), να συνεργαστούν µε
ίσους όρους. Η συνδηµιουργία εξασφαλίζει ότι οι πολιτικές και οι
υπηρεσίες ανταποκρίνονται καλύτερα στις πραγµατικές ανάγκες.
ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ
Δηµιουργία ή/και επαναξιολόγηση θεραπευτικών πρωτοκόλλων για όλες τις επαγγελµατικές οµάδες που προσφέρουν υπηρεσίες στους ψυχικά ασθενείς στο Νοσοκοµείο Αθαλάσσας και τις Ψυχιατρικές Κλινικές. Η επανεξέταση θα πρέπει να γίνει αξιοποιώντας υπάρχουσες κλινικές οδηγίες και πρότυπα φροντίδας, από ευρωπαϊκές χώρες όπως την Ολλανδία, το Ηνωµένο Βασίλειο και το πρόγραµµα της ΠΟΥ Mental Health Gap Action.
Το Νοσοκοµείο Αθαλάσσας (ΝΑ) αποτελεί το µοναδικό νοσοκοµείο ψυχικής υγείας στην Κύπρο, µε την πιο ακατάλληλη κτιριακή υποδοµή στο ΓΕΣΥ. Τα κύρια προβλήµατα που αντιµετωπίζονται και οι εισηγήσεις τους ΣΠΨΥ είναι:
1. Κτιριακές εγκαταστάσεις – Το ΝΑ στεγάζεται σε υποδοµές που δεν αρµόζουν στη σηµερινή εποχή και οι οποίες δεν προσφέρονται για αξιοπρεπή νοσηλεία ασθενών. Η Α’ φάση κατασκευής του νέου ψυχιατρείου αφορά κυρίως την ανέγερση δύο θαλάµων Οξέων Περιστατικών 50 κλινών και µιας θεραπευτικής Μονάδας Εξαρτηµένων Ατόµων 18 κλινών.
Εισήγηση – Επιβάλλεται η δηµιουργία ενός σύγχρονου ψυχιατρικού νοσοκοµείου, µε όλα τα απαραίτητα τµήµατα και υπηρεσίες για διάγνωση, νοσηλεία και αποκατάσταση.
Εισήγηση – Πρέπει να επισπευσθεί η έγκριση της Β φάσης, του Νοσοκοµείου Αθαλάσσας, η οποία θα πρέπει να περιλαµβάνει επιπρόσθετες κλίνες και άλλες αναγκαίες αίθουσες.
2. Χωρητικότητα – Το Νοσοκοµείο είναι µόνιµα υπερπλήρης µε αποτέλεσµα ασθενείς να διαµένουν σε δύσκολες συνθήκες και να απολύονται πριν την ολοκλήρωση της θεραπείας τους.
Εισήγηση – Να αυξηθούν οι κλίνες στο ΝΑ ώστε να ανταποκρίνεται στις σηµερινές ανάγκες.
Εισήγηση – Για την αποσυµφόρηση του ΝΑ, θα πρέπει να ενισχυθεί η χωρητικότητα των Ψυχιατρικών Κλινικών Λευκωσίας και Λεµεσού, και να δηµιουργηθούν ψυχιατρικές κλινικές σε άλλες επαρχίες
(Λάρνακα/Πάφο) ώστε να παρέχονται θεραπείες στην επαρχία διαµονής των ασθενών.
3. Προσφερόµενες υπηρεσίες – Η θεραπεία που παρέχεται στους
ασθενείς στο ΝΑ συνίσταται σχεδόν αποκλειστικά σε φαρµακολογική
αγωγή, όπως διαπιστώνεται και στην έκθεση της Επιτροπής Κατά των
Βασανιστηρίων του Συµβουλίου της Ευρώπης (2018). Η έκθεση
αναφέρεται επίσης σε κακή συµπεριφορά των εργαζοµένων προς
ασθενείς καθώς και στην ανάγκη για συνεχή εκπαίδευση των
εργαζοµένων.
Ταυτόχρονα, το ΝΑ λειτουργεί µε ελλείψεις σε εξειδικευµένο
προσωπικό (ψυχιάτρων, ψυχολόγων, γενικών γιατρών,
εργοθεραπευτών), ενώ αποσύρθηκαν οι κοινωνικοί λειτουργοί από
όλες τις ενδονοσοκοµειακες δοµές. Ως αποτέλεσµα προκύπτει µη
ικανοποιητική θεραπεία και αποκατάσταση των ασθενών.
Εισήγηση – Να αυξηθεί το φάσµα των προσφερόµενων θεραπευτικών, επαγγελµατικών και αποκαταστατικών δραστηριοτήτων, και να διασφαλιστεί η συµµετοχή των ασθενών σε αυτές, δίνοντας τους λόγο.
Εισήγηση – Ως άµεσο µέτρο θα πρέπει να υπάρξει αγορά υπηρεσιών στις ειδικότητες όπου προκύπτει ανάγκη.
Εισήγηση – Πρέπει να αποσπαστούν οι κοινωνικοί λειτουργοί στις κλειστές δοµές (ΝΑ/Ψυχιατρικές Κλινικές) ώστε η στήριξη στους ασθενείς και τις οικογένειες τους να είναι πιο ολοκληρωµένη. Η απουσία τους δηµιουργεί το φαινόµενο της «κυλιόµενης πόρτας», µε επανεισδοχές.
Εισήγηση – ‘Αµεσα να εισαχθούν προγράµµατα εναλλακτικών δραστηριοτήτων εντός του Νοσοκοµείου ώστε να υπάρχει µια πιο ολοκληρωµένη φροντίδα και αποκατάσταση των ασθενών.
Εισήγηση – Θα πρέπει να υπάρχει σωστή και πλήρης ενηµέρωση και εµπλοκή όχι µόνο των ασθενών, αλλά και των οικογενειών τους, σε όλο το φάσµα της εισαγωγής, θεραπείας και αποκατάστασης των ασθενών.
Σήµερα στην Κύπρο λειτουργούν µόνο δύο ψυχιατρικές κλινικές, στα Γενικά Νοσοκοµεία Λευκωσίας και Λεµεσού, µε περιορισµένη χωρητικότητα, µε ότι αυτό συνεπάγεται για τα ίδια τα άτοµα και τις οικογένειες τους.
Εισήγηση – Να αυξηθεί η χωρητικότητα των ψυχιατρικών κλινικών ώστε να αποφεύγεται η µεταφορά ατόµων στο ΝΑ.
Εισήγηση – ‘Αµεσα να δροµολογηθεί η ίδρυση νέων ψυχιατρικών κλινικών σε όλες τις επαρχίες ώστε να διευκολύνονται οι ασθενείς και οι οικογένειες τους.
Εισήγηση – Επανένταξη των κοινωνικών λειτουργών στις ψυχιατρικές κλινικές και εκπαίδευση των Kοινωνικών Λειτουργών της Γειτονιάς σε θέµατα ψυχικής υγείας.
Στόχος όλων των προγραµµάτων στο Νοσοκοµείο Αθαλάσσας θα πρέπει να είναι η αποϊδρυµατοποίηση των χρόνιων ασθενών, καθώς και στήριξη για εγκατάσταση και διαβίωση όλων των ψυχικά ασθενών στην κοινότητα. Για επίτευξη αυτού του στόχου, θα πρέπει να γίνει µελέτη από τις σχετικές υπηρεσίες ώστε να καταγραφούν οι ανάγκες και να γίνουν λειτουργικές εισηγήσεις. Με δεδοµένες τις γνώσεις του και βάσει καλών πρακτικών άλλων χωρών, ο ΣΠΨΥ εισηγείται τα ακόλουθα:
Εισήγηση – Να υπάρξει σοβαρή συνεργασία µεταξύ όλων των αρµόδιων υπηρεσιών για την αποκατάσταση ατόµων στην κοινότητα, σε υποστηριζόµενες κρατικές δοµές διαβίωσης σε όλες τις επαρχίες. Ενδεικτικά να αναφέρουµε ότι σήµερα λειτουργεί µόνο ένας κρατικός ξενώνας, στην Λευκωσία (Λατσιά).
Εισήγηση – Η πολιτεία να προχωρήσει στη δηµιουργία δοµών στην κοινότητα για ανεξάρτητη διαβίωση ατόµων, προσφέροντας εξατοµικευµένες υπηρεσίες, σύµφωνα µε τις ανάγκες τους, καθώς και οικονοµική βοήθεια για µια αξιοπρεπή διαβίωση. Στις όλες τις κοινοτικές δοµές θα πρέπει, εκτός από την εποπτεία, να προσφέρονται σταθερά προγράµµατα φροντίδας, ρουτίνας, ψυχαγωγίας, εθελοντικής εργασίας και εργασιακής αποκατάστασης. Επίσης, οι επαγγελµατίες υγείας που ασχολούνται µε την κοινοτική φροντίδα θα πρέπει να ενθαρρύνουν και να βοηθούν στην συµµετοχή 4 των ασθενών σε προγράµµατα, εκπαιδευτικά, ψυχαγωγικά και άλλα, που προφέρονται στην κοινότητα.
Εισήγηση – Να εισαχθεί ουσιαστικός και επαναλαµβόµενος έλεγχος των ιδιωτικών δοµών µέσα στην κοινότητα που φιλοξενούν άτοµα µε προλβήµατα ψυχικής υγείας. Επίσης θα πρέπει να υποβάλλονται ετήσιες εκθέσεις από κρατικές υπηρεσίες και άλλους αρµόδιους ανεξάρτητους φορείς (Επιτροπή Εποπτείας Ψυχικά Ασθενών, ανεξάρτητους αξιωµατούχους κλπ.) σχετικά µε τη λειτουργία τους. Οι εκθέσεις αυτές θα πρέπει να δηµοσιοποιούνται ώστε να αποτελούν βάση για δηµόσιο διάλογο και να λαµβάνονται σοβαρά υπόψη στη διαµόρφωση πολιτικής. Αυτό επιβάλλει και η έκθεση της Επιτροπής Κατά των Βασανιστηρίων του Συµβουλίου της Ευρώπης (2018) στην οποία αναφέρται ότι σε συγκεκριµένες ιδιωτικές δοµές τα άτοµα στερούνταν την ελευθερία τους, χωρίς να απολαµβάνουν ανάλογες διασφαλίσεις. (The CPT found that several residents accommodated at Ariadni, Ayios Christophoros and Ayios Georgios Homes were de facto deprived of their liberty without benefiting from appropriate safeguards https://rm.coe.int/16807bf7b5)
Α. Κοινοτική φροντίδα - Τα άτοµα µε βιωµατική εµπειρία έχουν το
δικαίωµα να ζουν µια πλήρη και ουσιαστική ζωή στις κοινότητές τους.
Υπάρχει άµεση ανάγκη για ανάπτυξη και ενίσχυση των κοινοτικών
δοµών ψυχικής υγείας και παροχή ολοκληρωµένων υπηρεσιών –
πρόληψη, διάγνωση, θεραπείας και αποκατάσταση – µέσα στην
κοινότητα.
Προτεραιότητα των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας θα πρέπει να είναι η
υποστήριξη όλων όσων διαµένουν στην κοινότητα µε διεπιστηµονική
οµάδα εργασίας (ψυχίατρο, ψυχολόγο, νοσηλευτή, κοινωνικό
λειτουργό, εργασιοθεραπευτή, κοινοτικό εργαζόµενο/community
worker).
Επιπλέον είναι αναγκαίο να υπάρξει ολοκληρωµένη κοινοτική θεραπεία
µε δράσεις και προγράµµατα για κατ’ οίκον µετα-νοσοκοµειακή
φροντίδα, αλλά και κατ’οίκον παρέµβαση και θεραπεία στις
περιπτώσεις κρίσης, για αποφυγή νοσοκοµειακής νοσηλείας. (Τέτοια
προγράµµατα λειτουργούν ήδη σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες,
παραδείγµατος χάριν το πρόγραµµα FACT στην Ολλανδία, το οποίο
αποτέλεσε την βάση για παρόµοια προγράµµατα σε πολλές χώρες της
Ευρώπης.)
Β. Δοµές ψυχοκοινωνικής και εργασιακής αποκατάστασης ενηλίκων -
Σήµερα λειτουργούν δύο δοµές µέσα στην κοινότητα, στην Λευκωσία
και τη Λεµεσό. Πρόκειται για:
A. Την Μονάδα Εργασιακής Αποκατάστασης (ΜΕρΑ), για
επαγγελµατική και κοινωνική αποκατάσταση, όπου άτοµα τα
οποία ζουν στην κοινότητα και κρίνεται ότι έχουν τη δυνατότητα
εργασιακής αποκατάστασης ακολουθούν συγκεκριµένο
πρόγραµµα, µε απώτερο στόχο την εξεύρεση εργασίας.
Λειτουργεί τις ίδιες ώρες εργασίας µε το δηµόσιο.
Η απασχόληση έχει αποδειχθεί ότι µόνο θετικά αποτελέσµατα
προσφέρει στα άτοµα µε ψυχικές διαταραχές διότι επηρεάζει
θετικά την ψυχολογία τους, βελτιώνοντας την αυτοπεποίθηση
και κοινωνικοποίηση τους. Επίσης, τα βοηθά να γίνονται
µερικώς οικονοµικά ανεξάρτητοι.
B. Το Κέντρο Ηµερήσιας Φροντίδας (ΗΜΕΡΑ) όπου προσφέρονται
προγράµµατα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης χρόνιων ασθενών,
που ζουν στην κοινότητα, µε στόχο τη βελτίωση της
προσαρµοστικότητας και λειτουργικότητας τους. Λειτουργεί τις
ίδιες ώρες εργασίας µε το δηµόσιο.
Εισήγηση – Να εκπονηθεί ανεξάρτητη µελέτη για αξιολόγηση των δύο αυτών δοµών, και υποβολή προτάσεων για βελτίωση, επέκταση και περαιτέρω ανάπτυξη τους, λαµβάνοντας υπόψη τις απόψεις των επαγγελµατιών, των ασθενών και των οικογενειών τους.
Εισήγηση – Να υπάρξουν κίνητρα προς ΟΕΒ και ΚΕΒΕ για εργοδότηση ατόµων µε προκλήσεις ψυχικής υγείας και να διασφαλιστεί ότι θα τους δίνεται ίση ευκαιρία έναντι άλλων ατόµων.
Εισήγηση – Η πολιτεία θα µπορούσε να στηρίξει την προσπάθεια δηµιουργίας κοινωνικών επιχειρήσεων ατόµων που αντιµετωπίζουν πρόβληµα ψυχικής υγείας, αφού πρόκειται για µια ιδιαίτερη, ευάλωτη οµάδα. Αυτό θα µπορούσε να γίνει µε προγράµµατα ενηµέρωσης και εκπαίδευσης, καθώς και οικονοµική ενίσχυση.
Τρεις Προτάσεις για ‘Αµεση Δράση
Ο ΣΠΨΥ εισηγείται τρείς συγκεκριµένες δράσεις που θα µπορούσε η πολιτεία να προωθήσει άµεσα:
1. Το κράτος θα πρέπει να δώσει επιπλέον επιχορήγηση στον ΟΚΥΠΥ για υπηρεσίες ψυχικής υγείας που προσφέρει. Μόνο µε επιπλέον ειδική επιχορήγηση θα µπορέσει ο ΟΚΥΠΥ να ανταποκριθεί αποτελεσµατικά στις αυξανόµενες ανάγκες, αλλά και για την στήριξη και επέκταση της κοινοτικής φροντίδας.
2. Παγκύπρια Γραµµή Στήριξης, η οποία να λειτουργεί για δύο διαφορετικούς σκοπόυς:
• Τελεφωνική γραµµή βοήθειας για άµεση στήριξη, 24 ώρες την ηµέρα και επτά ηµέρες την εβδοµάδα, στελεχωµένη από επαγγελµατίες στον τοµέα της ψυχικής υγείας και εκπαιδευµένα άτοµα.
• Τηλεφωνική γραµµή πληροφόρησης και ενηµέρωσης σχετικά µε υπάρχουσες υπηρεσίες, για ασθενείς και άτοµα του περιβάλλοντος τους. Οι λειτουργοί που θα χειρίζονται τη γραµµή αυτή θα πρέπει να έχουν διασυνδετικό και θεσµοθετηµένο ρόλο, µε τη δηµόσια υπηρεσία.
3. Εκστρατεία πληροφόρησης και ενηµέρωσης του κοινού σε µια προσπάθεια να καταπολεµηθεί το στίγµα.